Czy ciepło z odpadów jest ciepłem odpadowym? Nowe tendencje w Europie

Szeroko pojęta gospodarka odpadami ze względu na swoją różnorodność, funkcjonuje na styku z wieloma innymi sektorami przemysłu, szczególnie wytwórczego, zasilając go np. surowcami odpadowymi odzyskanymi w instalacjach dedykowanych do przetwarzania danego strumienia odpadów lub wytwarzając energię z przetwarzanych odpadów, wprowadzaną dalej do lokalnych sieci ciepłowniczych, zakładów przemysłowych i energetycznych. W efekcie czego, przestajemy myśleć o odpadach komunalnych jak o złu koniecznym, tylko jak o surowcu, który ma swoją wartość rynkową i może być pozyskiwany lokalnie, co nabiera istotnego znaczenia, w kontekście ostatnich wydarzeń geopolitycznych.

Już na etapie projektowania danego opakowania, w którym będzie sprzedawany produkt, ich producenci powinni uwzględniać jego cały cykl życia, czyli także przejście produktu w odpad, który powinien być łatwy do zbiórki, wysortowania i poddania recyklingowi, czy odzyskowi. Tylko wtedy, już jako surowiec, będzie on mógł wrócić do obiegu wytwórczego i stać się ponownie opakowaniem lub produktem. Żeby tak się stało, potrzebny jest działający sprawnie system selektywnej zbiórki poszczególnych grup opakowań i innych cennych strumieni odpadów komunalnych, takich jak np. bioodpady. Rosnące koszty związane z transportem oraz światowy kryzys energetyczny wywołany wojną w Ukrainie, obnażył wszystkie słabe punkty strategii opartej na dostawcach poszczególnych dóbr spoza UE, co dotknęło szczególnie sektor energetyczny. Wówczas energia, której zużyciu możemy zapobiec, np. poprzez odpowiedni odzysk materiałowy odpadów, zastępując nimi surowce pierwotne, czy wytwarzanie na bazie zebranych i przetworzonych odpadów energii (bioodpady, odpady zmieszane i resztkowe, powstające po procesach sortowania odpadów zmieszanych), ma istotny wpływ na całą gospodarkę, stając się jej istotnym elementem, kompensującym w pewnym stopniu obecnie braki występujące w sektorach surowcowych i energetycznych.

Znaczenie dwóch zasad, o których mowa w ustawie o odpadach – zasady bliskości oraz hierarchii sposobów postępowania z odpadami, jest kluczowe przy tworzeniu sprawnie działającego systemu, opartego na wielu instalacjach zamykających w ten sposób obieg odpadów komunalnych, zbliżając nas tym samym do gospodarki cyrkularnej, o której ostatnio tak wiele się mówi. Obecnie ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (zw. dalej ustawą u.c.p.g.) nakłada dwa istotne wymogi na gminy. Pierwszy, związany jest z osiągnięciem odpowiedniego poziomu przygotowania do ponownego użycia i recyklingu, który rośnie skokowo w okresie od 2022-2025 (od 25%-55%), z krokiem 10% na rok, aby następnie zachowując wzrost na poziomie 1% na rok, osiągnąć poziom 65% w 2035 r. Drugim bardzo istotnym wymogiem, jest ograniczenie masy odpadów komunalnych unieszkodliwianych poprzez składowanie, do poziomu 30% w okresie 2025-2029, następnie 20% w okresie 2030-2034, finalnie osiągając poziom 10% wagowo w 2035 r. Oba wymogi są ściśle powiązane z hierarchią sposobów postępowania z odpadami, zgodnie z którą w pierwszej kolejności, mamy obowiązek zapobiegać powstawaniu odpadów, a gdy to się nie uda, przygotować je do pewnego użycia i dalej do recyklingu. Pod drugim i trzecim szczeblem hierarchii, kryje się wymóg dotyczący poziomów recyklingu, o którym jest mowa wyżej w ustawie u.c.p.g. Kolejnym szczeblem w hierarchii jest poddanie odpadów innym procesom odzysku, w tym odzysku energetycznego, który poprzedza etap ich unieszkodliwiania poprzez składowanie. Głównie na tym etapie hierarchii, funkcjonują Zakłady Odzysku Energii (zw. dalej ZOE) lub inaczej – Instalacje do Termicznego Przekształcania Odpadów (zw. dalej ITPO), bez których wypełnienie drugiego wymogu z ustawy u.c.p.g. dotyczącego ograniczenia masy składowanych odpadów komunalnych, będzie trudne, żeby nie powiedzieć niemożliwe.

Rys. 1. Hierarchia sposobów postępowania z odpadami

Głównym strumieniem zasilającym obecnie funkcjonujące ZOE w Polsce, jest najczęściej odpad o kodzie 20 03 01, czyli są to niesegregowane (zmieszane) odpady komunalne. Jednakże większość obecnie planowanych i budowanych instalacji (Olsztyn, Gdańsk, Nysa, Krosno), będzie zasilana tzw. frakcją resztkową odpadów komunalnych, pochodzącą najczęściej z procesów mechanicznej obróbki w sortowniach, czy instalacjach do Mechaniczno-Biologicznego Przetwarzania (zw. dalej MBP), które określamy mianem preRDF (19 12 12) lub RDF (19 12 10). Frakcje tych odpadów nie posiadają właściwości umożliwiających poddanie ich recyklingowi. Głównie wynika to albo z ich złego zaprojektowania jako produktu wprowadzanego na rynek (o czym była mowa na wstępie), albo zanieczyszczenia innymi frakcjami (bio, oleje, tłuszcze, czy popiół, itp.), z którymi w sposób niewłaściwy są gromadzone przez mieszkańców, a następnie odbierane i transportowane do dedykowanych instalacji przetwarzających. Nie tracą one jednak swoich właściwości chemicznych, umożliwiających odzysk energii zawartej w tych odpadach. Jako granice autotermiczności odpadów, uznaje się ich ciepło spalania na poziomie >6 MJ/kg, co znalazło także swoje odzwierciedlenie w Załączniku 4 do rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 16 lipca 2015 r. w sprawie dopuszczania odpadów do składowania na składowiskach (Dz. U. z 2015 r. poz. 1277), które dotyczy m. in. odpadów z grupy 20 oraz 19 12 12, o których mowa wyżej. Ze względu na to, że ich ciepło spalania z reguły mieści się w przedziale 8-12 MJ/kg, to ww. przepis znacząco ograniczył możliwość skierowania tych odpadów do procesu składowania, będącego najniżej w hierarchii sposobów postępowania z odpadami, wymuszając na ich wytwórcach, inne kierunki odzysku, w tym odzysku energii z odpadów. Obecnie w Polsce są trzy kierunki zagospodarowania ww. odpadów. Pierwszym z nich, jest przekazanie wytworzonego strumienia do istniejących ZOE/ITPO. Jednakże moce przerobowe tych instalacji nie wypełniają luki pomiędzy popytem, a podażą. Szacuje się, że w 2021 r., pozostały do zagospodarowania strumień odpadów pre-RDF (19 12 12), po uwzględnieniu zdolności przerobowych istniejących ZOE/ITPO oraz cementowni, wyniosła 1 744,8 tys. Mg (prezentacja prof. dr hab. inż. Grzegorza Wielgosińskiego z Politechniki Łódzkiej pt.: „Ile potrzebujemy w Polsce ITPOK?”, Gdańsk – Sobieszewo, 2023 r.). Z tego względu drugim kierunkiem jest dalsze przetwarzanie odpadów 19 12 12 i wytwarzanie na ich bazie paliwa z odpadów – kod 19 12 10, które dzięki wzbogacaniu tego strumienia innymi odpadami palnymi, w tym także pochodzenia przemysłowego, mogą być kierowane do termicznego współspalania w cementowniach (wartość opałowa: 20-22 MJ/kg). Trzecim z kierunków jest transgraniczny transport obu ww. strumieni odpadów do zachodnich instalacji, przez co zasilane są głównie spalarnie i cementownie działające na rynku niemieckim, czy skandynawskim (w większości kraje ościenne). Wytwarzane na bazie odpadów paliwo stanowi bardzo konkurencyjny cenowo substytut paliw kopalnych, co potwierdza opracowanie Urzędu Regulacji Energetyki – Energetyka Cieplna w Liczbach – 2022, gdzie średnia cena ciepła wytworzonego z odpadów (bez usługi przesyłowej) wyniosła 42,0 zł/GJ, co uplasowało ten nośnik energii na czwartym miejscu, tuż za najtańszym węglem brunatnym (37,09 zł/GJ), biogazem (39,15 zł/GJ) oraz innymi OZE (39,51 zł/GJ). Tutaj nie jest brana pod uwagę emisyjność z ww. instalacji w odniesieniu do wolumenu wytwarzanej energii, wg którego ZOE/ITPO, znacznie wyprzedza swoich konkurentów, pod względem minimalizacji poziomu generowanej emisji, o czym pisał Prof. G. Wielgosiński w swojej prezentacji wygłoszonej w Gdańsku – Sobieszewie w 2023 r., na którą powołano się już wcześniej. Cena energii pozyskiwanej z odpadów jest o ok 28% tańsza od energii pozyskiwanej z biomasy, a także o 42% tańsza niż energia pozyskiwana z węgla kamiennego i o ok. 47% tańsza niż energia z gazu. Podane ceny jasno obrazują, że ZOE/ITPO mają istotny wpływ na zmniejszenie kosztów ciepła systemowego, mając także wpływ na stabilizację kosztów gospodarki odpadami w danym mieście, czy regionie. Według obecnych szacunków, potencjalna ilość energii wytwarzanej z odpadów mogłaby pokryć 10-20% zapotrzebowania na ciepło w danym systemie ciepłowniczym.

Powyższy aspekt nabiera szczególnego znaczenia w świetle polityki energetyczno-klimatycznej UE oraz sytuacji geopolitycznej w Europie. Zapowiedź szerokich zmian została ogłoszona w komunikacie Komisji Europejskiej z dnia 11 grudnia 2019 r. w sprawie Europejskiego Zielonego Ładu i następnie zrealizowana w pakiecie legislacyjnym Fit for 55. Podstawowe cele pakietu, wiążące dla państw członkowskich na podstawie Europejskiego prawa o klimacie, to osiągnięcie celu redukcji emisji o minimum 55%, w porównaniu do poziomu z 1990 r. oraz celu neutralności klimatycznej do 2050 r. Sam pakiet Fit for 55 zaś obejmuje szerokie spektrum obszarów gospodarki, w tym sektor energetyczno-ciepłowniczy i ustanawia nowe cele w zakresie fundamentów unijnej polityki energetycznej: wykorzystania odnawialnych źródeł energii, efektywności energetycznej oraz redukcji emisji. Niektóre propozycje zostały dodatkowo zaostrzone (lub wprowadzone) w efekcie rozpoczęcia pełnowymiarowej inwazji Rosji na Ukrainę w lutym 2022 r. Część z nich została zapowiedziana w planie Komisji REPowerEU.

Pośród wprowadzanych zmian pojawiła się także propozycja rewizji dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/27/EU z dnia 25 października 2012 r. w sprawie efektywności energetycznej, zmiany dyrektyw 2009/125/WE i 2010/30/UE oraz uchylenia dyrektyw 2004/8/WE i 2006/32/WE, definiującej „efektywny system ciepłowniczy i chłodniczy” (zw. dalej ESC), który dotychczas oznaczał „system ciepłowniczy lub chłodniczy, w którym do produkcji ciepła lub chłodu wykorzystuje się w co najmniej 50% energię ze źródeł odnawialnych, lub w co najmniej 50% ciepło odpadowe, lub w co najmniej 75% ciepło pochodzące z kogeneracji, lub w co najmniej 50% wykorzystuje się połączenie takiej energii i ciepła”. Przedmiotowy zapis został implementowany do ustawodawstwa polskiego poprzez wprowadzenie art. 7b ust 4 do ustawy Prawo energetyczne (t.j. Dz.U. 2022 poz. 1385 z późn. zm.). Zmiana w ww. dyrektywie wprowadzona przez pakiet „Fit For 55” ma na celu zmianę ww. definicji, poprzez stopniowe zwiększenie udziału Odnawialnych Źródeł Energii (zw. dalej OZE) i oszczędność energii pierwotnej, kosztem zmniejszenia udziału ciepła pochodzącego z innych źródeł, w tym kogeneracji. Zmiany te zawarto w dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2023/1791 z dnia 13 września 2023 r. w sprawie efektywności energetycznej oraz zmieniającej rozporządzenie (UE) 2023/955 (wersja przekształcona), gdzie w art. 1 pkt 46) odesłano do kryteriów jakie ma spełniać ESC, które opisano w art. 26 dyrektywy, w następujący sposób:

1. do 31 grudnia 2027 r. system wykorzystujący co najmniej 50% energii odnawialnej, 50% ciepła odpadowego, 75% ciepła kogeneracyjnego lub 50% kombinacji wszystkich wymienionych form energii;
2. od 1 stycznia 2028 r. system wykorzystujący co najmniej 50% OZE lub 50% ciepło odpadowe, 50% OZE i ciepło odpadowe, 80% ciepło z kogeneracji, albo system w którym udział OZE wynosi co najmniej 5%, a całkowity udział kombinacji OZE, ciepła odpadowego lub ciepła z kogeneracji wynosi co najmniej 50%;
3. od 1 stycznia 2035 r. system wykorzystujący co najmniej 50% OZE lub 50% ciepło odpadowe, lub 50% OZE i ciepło odpadowe lub całkowity udział OZE, ciepła odpadowego oraz kogeneracji wynosi co najmniej 80%, w którym udział OZE lub ciepła odpadowego wynosi co najmniej 35%;
4. od 1 stycznia 2040 r. system wykorzystujący co najmniej 75% OZE lub 75% ciepła odpadowego, lub 75% OZE i ciepła odpadowego, lub 95% OZE, ciepła odpadowego i kogeneracji w którym udział OZE lub ciepła odpadowego wynosi co najmniej 35%;
5. od 1 stycznia 2045 r. system wykorzystujący co najmniej 75% OZE lub 75% ciepła odpadowego lub 75% OZE i ciepła odpadowego;
6. od 1 stycznia 2050 r. system wykorzystujący wyłącznie OZE, wyłącznie ciepło odpadowe lub wyłącznie połączenie OZE i ciepła odpadowego.

Powyższe regulacje przestawiono także na rys. 2.

Rys. 2. Definicja efektywnego systemu ciepłowniczego (ESC)

Korzyści wynikające z posiadania ESC:

– stanowi warunek konieczny do pozyskania dofinansowania na modernizację sieci ciepłowniczych,

– ułatwia rozwój systemu ciepłowniczego, przyłączanie nowych odbiorców oraz zmniejsza ryzyko odłączania istniejących,

– pozwala ograniczyć koszty emisji zanieczyszczeń,

– pozwala efektywniej wykorzystywać energię chemiczną paliw,

– pomaga poprawić jakość powietrza w najbliższej okolicy,

– poprawia wizerunek przedsiębiorstwa jako przedsiębiorstwa efektywnego energetycznie, dbającego o środowisko naturalne.

Wśród wymienionych wyżej udziałów poszczególnych źródeł energii obok OZE pojawia się także pojęcie ciepła odpadowego, które zdefiniowano w Dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/2001 z dnia 11 grudnia 2018 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych (zw. dalej Dyrektywą RED II). Pojęcie ciepła i chłodu odpadowego wprowadzono do ustawodawstwa polskiego poprzez art. 4 ustawy z dnia 17 sierpnia 2023 r. o zmianie ustawy o odnawialnych źródłach energii oraz niektórych innych ustaw, w następującym brzmieniu (art. 3 pkt. 20i): „ciepło odpadowe i chłód odpadowy oznacza niemożliwe do uniknięcia ciepło lub chłód, które są wytwarzane jako produkt uboczny w instalacjach przemysłowych lub instalacjach wytwórczych energii lub w sektorze usług i które bez dostępu do systemu ciepłowniczego lub chłodniczego pozostałyby niewykorzystane, rozpraszając się w powietrzu lub w wodzie, w przypadku gdy jest lub będzie wykorzystywany proces kogeneracji lub gdy kogeneracja nie jest możliwa”. W kontekście ZOE/ITPO nie wskazuje się wprost czy wytwarzane przez nie ciepło może być klasyfikowane jako ciepło odpadowe. Z tego względu należy spojrzeć bardziej szczegółowo na samą definicję ciepła odpadowego w kontekście ZOE/ITPO:

– wytworzone ciepło jest niemożliwe do uniknięcia – nie da się przeprowadzić procesu spalania odpadów komunalnych (czy to zmieszanych, czy tzw. RDF i pre-RDF) bez wytworzenia energii (udowodnione przytoczonymi wcześniej przepisami w kontekście zgodności z hierarchią sposobów postępowania z odpadami – inne metody odzysku w tym odzysk energii oraz poziomem autotermiczności procesu >6 MJ/kg uniemożliwiającym zgodnie z rozporządzeniem, skierowanie tych odpadów do procesu składowania),

– wytworzone ciepło jest produktem ubocznym – głównym celem funkcjonowania instalacji jest unieszkodliwianie odpadów komunalnych lub/i pochodzenia komunalnego z odzyskiem energii zawartej w odpadach (nienadających się do odzysku i ponownego wykorzystania pod względem materiałowym), stanowiąc istotny element systemu gospodarki odpadami, przyczyniając się także do wypełnienia drugiego z wymogów określonych w ustawie u.c.p.g., czyli redukcji masy strumienia odpadów komunalnych trafiających do unieszkodliwiania poprzez proces składowania na składowiskach.

– jest to ciepło wytwarzane w instalacjach przemysłowych lub instalacjach wytwórczych energii lub w sektorze usług – ZOE/ITPO są instalacjami przemysłowymi, działającymi w sektorze gospodarki odpadami świadczącymi usługi w zakresie zagospodarowania odpadów,

– jest to ciepło, które bez dostępu do systemu ciepłowniczego lub chłodniczego pozostałyby niewykorzystane, rozpraszając się w powietrzu lub w wodzie, w przypadku gdy jest lub będzie wykorzystywany proces kogeneracji lub gdy kogeneracja nie jest możliwa. W tym miejscu należy zaznaczyć, że ZOE/ITPO mają za zadanie unieszkodliwiać odpady poprzez ich termiczne przekształcanie z odzyskiem energii zawartej w tych odpadach (zgodność z hierarchią sposobów postępowania z odpadami). Z powyższych względów (nawet patrząc na wymogi ostatniego konkursu NFOŚiGW. Racjonalna gospodarka odpadami”: Część 3) Wykorzystanie paliw alternatywnych na cele energetyczne), tego typu instalacje lokalizuje się najczęściej w miejscach z dostępem do sieci ciepłowniczej lub innego odbiorcy ciepła, projektując je pod realnie występujący strumień odpadów o danej charakterystyce, dostosowując wydajność tych instalacji do zapotrzebowania na ciepło, tak aby ZOE/ITPO mogło pracować ze stałą mocą i stałym odbiorem ciepła. Można sobie wyobrazić sytuację, w której wytworzone ciepło, bez dostępu do systemu ciepłowniczego lub chłodniczego lub innego odbiorcy, musiały zostać rozproszone, np. poprzez wykorzystanie chłodni wentylatorowych, co często występuje, szczególnie w okresie letnim, kiedy nie ma takiego zapotrzebowania na ciepło jak w sezonie grzewczym. Większość funkcjonujących ZOE/ITPO projektuje się z kotłem parowym, w układzie instalacji pracującej w trybie kogeneracji. Układ turbiny (upustowo-kondensacyjnej) pozwala pracować instalacjom także w trybie kondensacji (wytwarzania tylko energii elektrycznej). Ta część definicji dopuszcza zarówno uznanie ciepła odpadowego jako wytwarzanego w procesie kogeneracji (istniejące i planowane instalacje), gdzie część wytworzonej energii w parze (bez dostępu do ww. systemów ciepłowniczego i chłodniczego) byłaby tracona (chłodnie), jak i produkcji samego ciepła. Nowo projektowane instalacje przetwarzające strumień odpadów nie większy niż 3 Mg/h, często projektuje się w układzie z kotłem wodnym, bez turbiny, co znacznie ogranicza koszty realizacji takiej instalacji. Wówczas tego typu instalacje również wpisywałyby się w ww. definicję.

Powyższa analiza wskazuje na to, że jest możliwe uznanie ciepła powstającego w ZOE/ITPO za ciepło odpadowe, dzięki czemu mogłyby one przyczynić się w istotny sposób do wymogów stawianych dla ESC.

Warto sprawdzić jak te regulacje wyglądają w przypadku dwóch wiodących pod względem gospodarczym europejskich państw, takich jak Niemcy i Francja.

W Niemczech z dniem 1 stycznia 2024 weszła w życie ustawa z dnia 17 listopada 2023 r. o planowaniu ciepłowniczym i dekarbonizacji sieci ciepłowniczych (Federalny Dziennik Ustaw Nr 394), w której zawarto regulacje o których mowa w dyrektywie EED przy okazji Efektywnego Systemu Ciepłowniczego, z tą różnicą, że docelowy cel neutralności klimatycznej, wyznaczono na pięć lat przed wymaganym terminem (2045 r.). Obecnie w Niemczech ponad połowa ciepła zużywana jest na potrzeby gospodarstw domowych, z czego tylko 14% jest zaopatrywane w ciepło sieciowe. Z tego udział OZE stanowi zaledwie 20%. W dalszym ciągu bardzo duży udział w rynku zaopatrzenia w ciepło gospodarstw domowych w Niemczech mają źródła oparte na gazie ziemnym lub oleju opałowym. Ciepło technologiczne dostarczane jest w dużej mierze przez gaz ziemny i węgiel, a udział OZE w tym sektorze to zaledwie 6%. Widząc zagrożenie braku możliwości osiągnięcia celów stawianych w federalnej ustawie o ochronie klimatu, postawiono na znaczne przyspieszenie rozwoju OZE i innych neutralnych dla klimatu technologii dostaw ciepła oraz znacznego wzrostu efektywności energetycznej. Redukcję gazów cieplarnianych planuje się osiągnąć poprzez przyspieszenie rozwoju lokalnych sieci ciepłowniczych, które będą docelowo zasilane przez OZE i instalacje wytwarzające tzw. ciepło odpadowe. W tym celu zdefiniowano w ustawie pojęcie nieuniknionego ciepła odpadowego jako (§3 ust. 1 pkt 15): „ciepło, które powstaje jako nieunikniony produkt uboczny w zakładzie przemysłowym elektrowni lub w sektorze usługowym i bez dostępu do sieci ciepłowniczej zostałoby rozproszone w niewykorzystanej formie do powietrza lub wody. Ciepło odpadowe uważa się za nieuniknione, jeśli nie można go wykorzystać w procesie produkcyjnym ze względów ekonomicznych, bezpieczeństwa lub innych powodów i nie można go w rozsądny sposób ograniczyć”. Jak widać, definicja ciepła odpadowego w Niemczech różni się członem nieuniknione, które dodatkowo zdefiniowano. W §3 ust. 1 pkt. 14 jasno doprecyzowano także potencjalne źródła ciepła pochodzącego z OZE, wśród których wymienia się np.: ciepło z en. geotermalnej, ciepło otoczenia, ścieków, energii słonecznej, biomasy (w tym drewna odpadowego), zielonego metanu, z pomp ciepła dostarczających ciepło do sieci ciepłowniczej (warunkowe), z zielonego wodoru, z energii elektrycznej wytworzonej w systemie oraz pochodzącej z powszechnej sieci dystrybucyjnej oraz z akumulatora ciepła, jeśli energia zgromadzona i wprowadzona później do sieci pochodzi z jednego ze źródeł wymienionych wyżej. Ciepło wytwarzane z gazu nie jest zaliczane do OZE. Do najistotniejszych regulacji wnoszonych tą ustawą należy zaliczyć §3 ust. 4, w którym określa się z jakich źródeł pochodzi nieuniknione ciepło odpadowe, o którym mowa w ustawie, gdzie wymieniono:

1. ciepło pochodzące z termicznego przekształcania odpadów (jeśli instalacja ta nie jest zaliczana do OZE zgodnie z §3 ust. 1 pkt. 15), które:

a.  zgodnie z wymogami ustawy o obiegu zamkniętym uzyskują odzysk energii z odpadów lub

b. z termicznego przekształcania osadów ściekowych zgodnie z rozporządzeniem w sprawie osadów ściekowych.

2. ciepło, dla którego gwarancję pochodzenia ciepła lub chłodu z nieuniknionego ciepła odpadowego zostało wydane przez właściwy organ zgodnie z ustawą o Rejestrze gwarancji pochodzenia oraz z przepisem prawa wydanym na podstawie §6 ust. 1 ustawy o gwarancjach pochodzenia gazu, wodoru, ciepła lub chłodu z odnawialnych źródeł energii oraz zmiany innych przepisów energetycznych (zw. dalej ustawą w spr. rejestru gwarancji pochodzenia).

Jak widać, nasi zachodni sąsiedzi jasno wskazują na to, że nieuniknione ciepło odpadowe może być wytwarzane przez ZOE/ITPO, jeżeli odzyskuje się w nich ciepło zawarte w odpadach, przy jednoczesnym uzyskaniu gwarancji pochodzenia nieuniknionego ciepła lub chłodu, wydanego przez właściwy organ, którym w tym przypadku jest Federalne Ministerstwo Gospodarki i Ochrony Klimatu. Odpowiada ono za wydanie dedykowanego w sprawie rozporządzenia, regulującego warunki wydawania, przekazywania, unieważniania i wykorzystywania gwarancji pochodzenia OZE lub nieuniknionego ciepła odpadowego, w tym określenie źródeł energii, które należy uznać jako źródła wytwarzanego w ten sposób ciepła lub chłodu.

W paragrafie 6 ustawy o rejestrze gwarancji pochodzenia uregulowano na jakich zasadach i jakie informacje należy przekazać ww. organowi jeśli wytwarza się ciepło lub chłód z OZE lub nieuniknione ciepło odpadowe. Gwarancje pochodzenia ciepła lub chłodu z ww. źródeł, są rozumiane jako instrumenty finansowe, w rozumieniu ustawy prawa bankowego, w zakresie regulacji dotyczących obrotu papierami wartościowymi oraz zapisów ustawy o instytucjach papierów wartościowych. Dowód pochodzenia ciepła z OZE lub odpadowego wystawia się na ilość ciepła lub chłodu dostarczanego odbiorcom w ilości 1 MWh, co oznacza, że na każdą MWh wytworzoną i dostarczaną do odbiorców, przypada jedna gwarancja pochodzenia.

Powyższa analiza ustawodawstwa niemieckiego wprowadza daleko idące mechanizmy, na których moglibyśmy oprzeć także wymagane zmiany prawa polskiego.

Na stronie francuskiego Ministerstwa Transformacji Ekologicznej i Spójności Terytorialnej (https://www.ecologie.gouv.fr/chaleur-recuperation-des-processus-industriels) ciepło odpadowe zostało opisane jako: „Ciepło odzyskowe (lub ciepło odpadowe) to ciepło wytwarzane w procesie, którego głównym celem nie jest wytwarzanie energii i które w związku z tym niekoniecznie jest odzyskiwane. Wiąże się to z wychwytywaniem, a następnie transportowaniem ciepła, które zostałoby utracone, w celu umożliwienia jego wykorzystania w postaci termicznej. W kontekście postępującego ograniczania wykorzystania zasobów kopalnych i redukcji emisji CO₂, odzyskiwanie i waloryzacja odpadowej/nieuniknionej energii marnowanej w niektórych procesach, stanowi zasadniczy cel bardziej racjonalnego wykorzystania energii, zgodnie z celami transformacji energetycznej”.

Dalej możemy przeczytać, że: „Źródła ciepła odpadowego są bardzo zróżnicowane. Może to być ciepło zawarte w spalinach, ciepło pochodzące z produkowanych urządzeń oraz w procesie chłodzenia, itp. Dotyczy to:

– zakładów produkcji przemysłowej – budynków usługowych, które emitują więcej ciepła, ponieważ zużywają go dużo (np. szpitale),

– centrów danych, zakładów przetwarzania odpadów w energię (z punktu widzenia ich części nieodnawialnej),

– spalarnie odpadów niepochodzących z gospodarstw domowych.

Odzysk ciepła odpadowego może być następnie dokonany na terenie zakładu na jego własne potrzeby (suszenie, ogrzewanie wstępne, ogrzewanie pomieszczeń, itp.), w celu zaspokojenia potrzeb cieplnych przedsiębiorstw zlokalizowanych w pobliżu (sieć między dwoma przedsiębiorstwami) lub na potrzeby cieplne terytorium (sieć ciepłownicza) lub wreszcie na potrzeby produkcji energii elektrycznej….”.

Francja już w 2018 r. miała wydane Rozporządzenie z dnia 3 sierpnia 2018 r. zmieniające rozporządzenie z dnia 9 grudnia 2014 r. określające treść analizy kosztów i korzyści służącej ocenie możliwości odzysku ciepła odpadowego za pośrednictwem sieci ciepłowniczej lub chłodniczej oraz kategorie instalacji, których to dotyczy. Przepisy te są praktycznie tożsame z tymi, które określono w Art. 25 dyrektywy EED (2023/1791), która obliguje państwa członkowskie do sporządzenia kompleksowej oceny w zakresie ogrzewania i chłodzenia, zawierającej informacje określone w załączniku X do tej dyrektywy. Określając potencjał efektywności w zakresie ogrzewania i chłodzenia należy kierować się bieżącym zapotrzebowaniem w ciepło i chłód poprzez m. in. wskazanie instalacji wytwarzających ciepło odpadowe lub chłód odpadowy oraz ich potencjał w zakresie zaopatrzenia w ciepło i chłód, w GWh rocznie, wśród których wymieniono:

(i)   instalacje ciepłownicze, które mogą zaopatrywać w ciepło odpadowe lub mogą być zmodernizowane w celu zaopatrywania w takie ciepło, o całkowitej mocy cieplnej wejściowej przekraczającej 50 MW;

(ii)  instalacji wykorzystujących kogenerację energii cieplnej i mocy przy zastosowaniu technologii, o których mowa w załączniku II część II, o całkowitej mocy cieplnej wejściowej przekraczającej 20 MW;

(iii) spalarni odpadów;

(iv) instalacji energii odnawialnej o całkowitej mocy cieplnej wejściowej przekraczającej 20 MW, innych niż instalacje określone w ppkt (i) i (ii), generujących ogrzewanie lub chłodzenie z wykorzystaniem energii ze źródeł odnawialnych;

(v) instalacji przemysłowych o całkowitej mocy cieplnej wejściowej przekraczającej 20 MW, które mogą zapewniać ciepło odpadowe.

W pkt. (iii) wymienia się literalnie spalarnie odpadów, bez żadnych odniesień, czy dodatkowego wyjaśnienia. Oznaczałoby to potwierdzenie podejścia ustawodawcy francuskiego do tego tematu, gdzie na stronie ministerialnej wymieniono zarówno spalarnie odpadów komunalnych, których nie można było poddać innym procesom recyklingu oraz spalarnie odpadów przemysłowych (spoza sektora komunalnego).

Podsumowując powyższą analizę, można śmiało stwierdzić, że zarówno wprowadzone na poziomie UE regulacje dotyczące efektywnego systemu ciepłowniczego oraz powiązanego z nim ciepła odpadowego, jak i wprowadzone niedawno przez Bundestag zmiany prawne i funkcjonujące od lat regulacje we Francji, otwierają i wskazują drogę polskiemu ustawodawcy do dostosowania przepisów krajowych, umożliwiających wykorzystanie potencjału ZOE/ITPO, wytwarzających ciepło odpadowe (a także energię elektryczną), uzyskiwaną z termicznego przekształcania odpadów komunalnych nienadających się do odzysku w tym recyklingu materiałowego. Powyższe rozwiązanie mogłoby przyczynić się w znaczny sposób do osiągnięcia stawianych w dyrektywie EED wymagań dla ESC, co powinno być częścią szerszej polityki Polski, w kontekście rozbudowy i budowy nowych jednostek odzyskujących w ten sposób energię, która w innym przypadku byłaby stracona (brak możliwości poddania recyklingowi – zawrócenia do obiegu, przy jednoczesnym zakazaniu ich składowania).

Autor: Bartosz Jankowski, Kierownik Projektu WtE, Veolia Energia Polska S.A.

Artykuł ukazał się w wydaniu 1/2024 „Nowa Energia”