Zapóźnienia w transformacji energetycznej, duża zależność Polski od paliw kopalnych, w tym od importowanego węgla czy gazu, z których korzystają gospodarstwa domowe w całym kraju – uderzają w społeczeństwo. Kryzys energetyczny wywołany wysokimi cenami gazu, utrudnionym dostępem do węgla i rekordowymi cenami energii w całej Europie odczuli mieszkańcy wszystkich samorządów. Doświadczenia te tym bardziej uwidaczniają konieczność budowania lokalnej niezależności energetycznej opartej na odnawialnych źródłach energii, ale także przyspieszenia wymiany źródeł ciepła oraz wdrożenie działań, które poprawią efektywność energetyczną budynków.

Pomimo kilkuletniego funkcjonowania programów krajowych Czyste Powietrze czy Stop Smog, nadal nie widać wystarczającej poprawy jakości powietrza w Polsce. Płacimy za to zdrowiem, a koszty szacuje się na ponad 111 mld zł[¹] rocznie. Polska znajduje się w trójce unijnych krajów o najwyższej śmiertelności obywateli i obywatelek wywołanej smogiem pochodzącym głównie ze spalania w starych piecach węgla niskiej jakości – w kiepsko ogrzewanych budynkach.

W wyniku zablokowania wypłaty środków z KPO, wysokiej inflacji i kryzysu energetycznego samorządy nie dysponują wystarczającymi budżetami na walkę ze smogiem, termomodernizację czy działania edukacyjne, dlatego pieniądze dostępne w ramach już istniejących mechanizmów zyskały jeszcze wyższy priorytet dla lokalnych władz. Wiele miast i gmin, pomimo barier, także administracyjnych – intensyfikuje działania na rzecz walki ze smogiem. Samorządy zwracają jednak uwagę, że bez wprowadzenia zmian w Czystym Powietrzu czy programie Stop Smog – wymiana źródeł ciepła nie przyspieszy.

Doceniając rolę miast, ich innowacyjność i gotowość do działania, Forum Energii podczas warsztatów kolejny raz zapytało samorządy absolwenckie programu LeadAir o to, co powinno się zmienić w programach krajowych, aby efektywniej przekładały się one na ograniczenie lokalnych emisji. Miasta programu LeadAir proponują w pierwszej kolejności takie zmiany, które są możliwe do szybkiego wdrożenia, a jednocześnie przyniosą realną poprawę jakości powietrza.

Uczestnikami i uczestniczkami warsztatów były osoby, które każdego dnia wspierają mieszkańców w wypełnieniu wniosków, planowaniu i definiowaniu potrzeb technicznych pod inwestycje – tak, aby spełniały kryteria programów krajowych. Miasta będące liderami w wymianie źródeł ciepła i termomodernizacji dzieliły się wiedzą i sprawdzonymi praktykami, co pozwoliło nam stworzyć rekomendacje na bazie jednych najlepszych przykładów z Polski.

Rekomendacje samorządów LeadAir:

1. Uproszczenie formuły programu Czyste Powietrze  

Od początku istnienia, program Czyste Powietrze przeszedł szereg zmian – nadal jednak skala jego oddziaływania pozostawia wiele do życzenia. Najnowsze zmiany wprowadzone w styczniu 2023 r. – m. in. uproszczenie części dokumentów dla wnioskodawców i podniesienie progów dochodowych uprawniających do korzystania ze wsparcia – nie są wystarczające. Zdaniem samorządów, kluczowym problemem jest poziom skomplikowania formuły programu, jego regulaminów i strony operacyjnej. Z tego powodu osoby ubiegające się o wsparcie nadal nie mają jasności czy – i o jakiej wysokości – wsparcie mogą się ubiegać. Samorządy apelują o dalsze upraszczanie zasad programu Czyste Powietrze, aby stały się one zrozumiałe dla większości społeczeństwa.

2. Konieczność skrócenia czasu na wypłatę środków beneficjentom – zarówno po zakończonej inwestycji jak i w ramach jej prefinansowania

Problemem zgłaszanym przez samorządy zaangażowane w Czyste powietrze jest fakt, że wykonawcy i podwykonawcy usług niezbędnych dla realizacji inwestycji nie chcą podpisywać umów opartych na prefinansowaniu. Ich opór wynika z długiego czasu oczekiwania na drugą część środków, wypłacanych po zrealizowaniu inwestycji. Wąskim gardłem jest długotrwały proces rozliczania inwestycji w WFOŚiGW. Skutkuje to niską popularnością formuły prefinansowania, co stanowi ogromną barierę w dostępie do programu szczególnie dla osób w trudnej sytuacji finansowej, które nie mogą pozwolić sobie na wykorzystanie prywatnych pieniędzy na inwestycje – w oczekiwaniu na wypłatę pełnej kwoty dofinansowania. Konieczne jest uproszczenie procedur rozliczeniowych, na rzecz przyspieszenia wypłaty środków.

3. Przeznaczenie specjalnej puli środków na edukację i komunikację w ramach programu Czyste Powietrze

W programie Czyste Powietrze brakuje środków na edukację, a także dotarcie do mieszkańców z informacją o możliwości otrzymania wsparcia na wymianę źródeł ciepła i termomodernizację. Upowszechnienie wiedzy o istnieniu programów oraz warunkach uczestnictwa jest kluczowe, aby zwiększyć skuteczność ich wdrażania.

Wśród miast-absolwentów programu LeadAir znajdują się liderzy zajmujący czołowe pozycje w rankingu wymiany źródeł ciepła z programu Czyste Powietrze – są to m. in. Radlin, Rydułtowy Rybnik i Jastrzębie Zdrój[²]. Wszystkie wspomniane samorządy zaangażowały własne środki finansowe, aby wzmocnić edukację mieszkańców w zakresie smogu i zwiększyć ich świadomość o dostępnych możliwościach wymiany źródeł ogrzewania. Większość gmin nie może sobie jednak pozwolić na dodatkowy, nierefundowany wydatek. Miasta proponują, aby na promocję programu Czyste Powietrze, wzmacnianie wiedzy i rozumienie korzyści wynikających z redukcji szkodliwych pyłów przeznaczone zostały dedykowane środki finansowe. Zgodnie z rekomendacją samorządów, powinny one trafiać corocznie do lokalnych punktów Czystego Powietrza i być wydatkowane na poprawę dotarcia do mieszkańców – szczególnie tych w najtrudniejszej sytuacji bytowej.

4. Zwiększenie puli środków na prowadzenie lokalnych punktów Czystego Powietrza i wzmocnienie kompetencji doradców

Samorządy programu LeadAir zgłaszają również konieczność wzmocnienia finansowego lokalnych punktów informacyjnych nt. programu Czyste Powietrze. To w takich punktach mieszkańcy szukają wsparcia w zrozumieniu warunków programu, poprawnym przygotowaniu dokumentów czy właściwym zaplanowaniu technicznych aspektów inwestycji. Osoby zatrudnione w punkcie Czystego Powietrza muszą posiadać unikalny zestaw kompetencji.

Obecny poziom dofinansowania (max. 30 tys. zł na rok, większość w formie refundacji poniesionych przez gminę kosztów) jest zdaniem samorządów niewystarczający, aby móc zatrudnić wyspecjalizowanych doradców do obsługi lokalnego punktu lub przeprowadzić odpowiednie szkolenia dla urzędników.

5. Przyznanie dofinansowania do wniosków o płatność na równi z wnioskami o dofinansowanie (obligatoryjne ewidencjonowanie przez Gminę)

Aktualnie gminy obsługujące program Czyste Powietrze otrzymują środki wyłącznie za wnioski o dofinansowanie złożone za ich pośrednictwem do WFOŚiGW. Nie są natomiast wynagradzane na przygotowywanie wniosków o płatność – a to ten element jest najbardziej czasochłonny. Wiąże się bowiem z gromadzeniem faktur czy poprawnych protokołów odbioru niezbędnych do rozliczenia inwestycji. Na tym etapie beneficjenci programu często wracają do lokalnych punktów, aby urzędnicy i urzędniczki wsparli ich techniczną i ekspercką wiedzą w zakresie parametrów materiałów budowlanych zastosowanych przez wykonawcę, zainstalowanych urządzeń grzewczych czy interpretowaniu wykonanych audytów energetycznych. Ponadto rozliczenia końcowe często wymagają uzupełnień i korekt faktur. Wówczas mieszkańcy proszą urzędników o kontakt z wykonawcami inwestycji, którzy po paru miesiącach od wykonania prac nie są skłonni do uzupełniania dokumentacji, protokołów i innych dokumentów wymaganych przez WFOŚiGW. To właśnie ten etap realizacji programu jest często rozciągnięty w czasie i wymagający dużego zaangażowania ze strony gmin, za które urzędnicy nie są wynagradzani ze środków programu Czyste Powietrze.

Wnioski o płatność powinny zostać uproszczone, m.in. nie powinny wymagać informacji, które nie dotyczą zakresu finansowania inwestycji (co w praktyce często ma miejsce). Gminy powinny być wynagradzane za pomoc w przygotowaniu tych wniosków o płatność na podobnych zasadach, jak podczas przygotowywania wspólnie z beneficjentem wniosków o dofinansowanie na początku postępowania w ramach programu Czyste Powietrze.

6. Likwidacja podziału inwestycji na źródło ciepła i instalację C.O. i C.W.U.

W programie Czyste Powietrze istnieje sztuczny podział na dotacje do źródła ciepła oraz źródła ciepłej wody użytkowej. Podział ten wymaga bardzo szczegółowych rozliczeń, często trudnych do rozdzielenia na osobne części dotyczące źródła i instalacji ciepła i wody. Wskazane rozróżnienie w ocenie miast jest sztuczne i zbędne, ponieważ komplikuje i wydłuża proces wypłat. Rekomendacją samorządów jest ujednolicenie połączenie dotacji dla źródła z dotacją do instalacji C.O. i C.W.U. co pozwoli na zaprzestanie rozbieżności interpretacyjnych u różnych beneficjentów.

7. Umożliwienie finansowania poprawy efektywności energetycznej bez wymiany źródła ciepła w ramach programu Ciepłe Mieszkanie

We wszystkich programach krajowych priorytetem powinna być poprawa efektywności energetycznej budynków. Wiele samorządów skupia się na działaniach termomodernizacyjnych, co przełoży się nie tylko na mniejsze zużycie energii, ale przede wszystkim na zmniejszenie wysokości rachunków. Rekomendacją samorządów LeadAir jest umożliwienie finansowania poprawy efektywności energetycznej, kiedy źródło ciepła zostało już wcześniej wymienione w ramach programu poświęconego budynkom wielolokalowym (Ciepłe Mieszkanie). Coraz częściej zdarzają się bowiem sytuacje, w których po wymianie źródła ciepła, mieszkańcy zwracają się z pytaniem o możliwość pozyskania wsparcia na dokonanie innych prac modernizacyjnych w mieszkaniach. Obecnie nie jest to możliwe.

8. Umożliwienie gminom pełnej obsługi programu Czyste Powietrze, za adekwatnym wynagrodzeniem (One Stop Shop)

Od wielu lat w dyskusjach na temat programów krajowych i realizacji celów w zakresie czystego powietrza i klimatu pojawia się hasło lokalnego punktu obsługowego (One Stop Shop), w którym mieszkańcy mogliby otrzymać kompleksową informację o dostępnym dofinansowaniu oraz niezbędne wsparcie techniczne. Dostrzegając brak możliwości przejęcia większej odpowiedzialności w ramach programu Czyste Powietrze, samorządy konsekwentnie wyrażają potrzebę umożliwienia gminom pełnej obsługi wniosków na poziomie lokalnym. Barierą jest brak mechanizmu, który z jednej strony pozwalałby na stworzenie kompleksowego wsparcia, a z drugiej – brak środków na organizację tego wieloaspektowego procesu.

Rekomendacją miast LeadAir jest wdrożenie pilotażowego projektu One Stop Shop, który wytyczyłby dobre praktyki, możliwe do skalowania w pozostałych polskich miastach. W rekomendowanej wersji polegałoby to na zwiększeniu lokalnych kompetencji w celu całościowego przeprowadzenia beneficjentów przez udział w programie – zaczynając od złożenia wniosku, przez wsparcie w realizacji inwestycji, na pomocy w rozliczeniu projektu kończąc.

9. Wynagradzanie wynikowe – pieniądze za wszystkie wnioski, które wpłyną z danej gminy lub samorządu (bez względu na sposób złożenia wniosku przez mieszkańca)

Według obecnych zasad, miasta otrzymują wynagrodzenie wyłącznie za te wnioski w programie Czyste Powietrze, które zostały złożone przez biuro podawcze gminy (dedykowany system informatyczny)[³]. Często jednak zdarza się, że mieszkaniec samodzielnie wyśle wniosek do programu – po wcześniejszych konsultacjach oferowanych w lokalnych punktach obsługi programu. Dlatego samorządy apelują o możliwość uwzględnienia we wnioskach wypełnianych samodzielnie przez mieszkańców faktu otrzymania pomocy od lokalnego doradcy (np. dodanie jednego wiersza w formularzu) – co uprawniałoby gminę do otrzymania wynagrodzenia.

Wzmocnienie roli samorządów i przekazanie im nowych narzędzi jest konieczne dla zwiększenia skuteczności programów krajowych. To właśnie miasta, będące pierwszą linią wsparcia dla mieszkańców, mogą przyspieszyć tempo zmian w całym kraju. Jednak aby tak się stało, za nowymi obowiązkami i rozszerzeniem odpowiedzialności samorządów za walkę ze smogiem musi iść rozwój zespołów miejskich i motywujące wynagradzanie. Miasta są świadome wagi działań na rzecz poprawy jakości powietrza, efektywności energetycznej oraz odejścia od węgla w ogrzewnictwie, ale nie są w stanie samodzielnie sprostać tym wyzwaniom przy drastycznie malejących budżetach i stale rosnących kosztach. Krajowe programy finansowego wsparcia dla mieszkańców, takie jak Czyste Powietrze czy Stop Smog, mają szanse dać potężny impuls do poprawy jakości powietrza w Polsce. Ich realizacja musi zostać jednak przyspieszona – co nie uda się bez wprowadzenia zmian w ich zasadach.

Samorządy muszą być włączone w kształtowanie i wprowadzanie zmian do programów krajowych, aby skutecznie pokonać bariery lokalne stojące na drodze do poprawy jakości powietrza.

[1] https://www2.deloitte.com/pl/pl/pages/press-releases/articles/swiatowy-dzien-srodowiska.html
[2] https://czystepowietrze.gov.pl/wp-content/uploads/2022/07/roczny-ranking-gmin-01072022.pdf
[3] Wynika to z zapisów porozumienia gmin z WFOŚiGW w paragrafie 4 w punktach 2 i 3.