Czy można zmniejszyć koszty oświetlenia drogowego? Krótki poradnik

Korzystając z wyników kontroli doraźnej o finansowaniu oświetlenia przestrzeni publicznej przez wybrane gminy województw: dolnośląskiego, kujawsko-pomorskiego i wielkopolskiego, w latach 2021-2022, NIK przygotowała poradnik dla samorządów jak można oszczędzać energię elektryczną. Kontrola wykazała, że gminy nie wykorzystywały oszczędnie i efektywnie pieniędzy na oświetlenie dróg, ulic, parków.

Wysokie koszty energii, w tym energii elektrycznej, stają się coraz większym obciążeniem dla budżetów gmin, w których mogą sięgać, zwłaszcza w mniejszych i średnich samorządach, nawet 60% wydatków. Co naturalne w takiej sytuacji, coraz większą część budżetów gminnych pochłaniają wydatki na oświetlenie przestrzeni publicznej. Władze gmin, poszukując oszczędności, coraz częściej rozważają wprowadzenie czasowych lub stałych ograniczeń w oświetleniu dróg, ulic i parków, co nie zawsze spotka się z przychylnością mieszkańców. Dodatkowym bodźcem do oszczędzania energii elektrycznej stało się zobowiązanie wszystkich jednostek sektora finansów publicznych do zmniejszenia zużycia energii elektrycznej o 10%.

Jakie obowiązki spoczywają na gminie?

Do zakresu działania gminy należą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, w tym finansowanie oświetlenia znajdujących się na terenie gminy ulic, parków, dróg gminnych, powiatowych i wojewódzkich oraz dróg krajowych innych niż autostrady i drogi ekspresowe, w tym części tych dróg przeznaczonych do ruchu pieszych lub rowerów. Przez finansowanie oświetlenia należy rozumieć finansowanie kosztów energii elektrycznej pobranej przez punkty świetlne oraz koszty ich budowy i utrzymania. Miejsca, których oświetlenie finansuje gmina, to obszary codziennego  funkcjonowania jej mieszkańców, a od tego czy ulice, parki lub inne przestrzenie publiczne są oświetlone zależą ich komfort i poczucie bezpieczeństwa. Jednocześnie ustawa o finansach publicznych nakłada na władze gminy obowiązek zapewnienia, że wszelkie wydatki finansowane z gminnego budżetu będą dokonywane w sposób celowy i oszczędny, tak by założone cele osiągnąć z wykorzystaniem optymalnych metod i środków, uzyskując przy tym najlepsze efekty.

Co można zrobić?

Ostatnie miesiące pokazały, że jednym ze sposobów oszczędzania jest ograniczenie oświetlania dróg, chodników czy innych miejsc publicznych, polegające na czasowym wyłączeniu lub skróceniu czasu pracy oświetlenia drogowego. Takie rozwiązania nie są jednak pożądane przez mieszkańców, którzy skarżą się na możliwość zwiększenia, zwłaszcza w okresie jesienno-zimowym, liczby kradzieży, rozbojów czy wypadków drogowych na nieoświetlonych ulicach czy niedoświetlonych okolicach przejść dla pieszych. Podobnie wypowiedział się Rzecznik Praw Obywatelskich w reakcji na skargę mieszkańców jednej z gmin, w której skrócono czas oświetlania dróg. Rzecznik zwrócił też uwagę, że gmina może odpowiadać za szkody wynikające z niewłaściwego oświetlenia ulic^[1], co oznacza wypłaty odszkodowań za ewentualne szkody wynikające z niewłaściwego oświetlenia dróg publicznych. Odpowiadając na potrzebę obniżenia kosztów zużycia energii elektrycznej wiele gmin już zmodernizowało lub planuje modernizację oświetlenia drogowego. To pożądany kierunek przynoszący realne oszczędności. Każda modernizacja polegająca m.in. na wymianie opraw oświetlenia drogowego powinna być poprzedzona projektem wykonanym przez wykwalifikowanych specjalistów, a dobrane do projektu urządzenia oświetleniowe muszą spełniać wymagania projektowe i posiadać niezbędne certyfikaty. Korzyści z zastosowania nowoczesnego systemu sterowania oświetleniem drogowym to m.in. możliwość programowania urządzeń oświetleniowych pozwalająca na autonomiczną lub zdalną redukcję mocy i strumienia świetlnego oraz możliwość załączania i wyłączania systemu w sposób jednoczesny, w ściśle określonych godzinach.

Montaż oświetlenia energooszczędnego, czyli np. przejście na oświetlenie ledowe powoduje zmniejszenie zużycia energii nawet o 50%. Dla przykładu, zamiana jednej żarówki sodowej o mocy 150 W na lampę typu LED o mocy 78 W może dać w ciągu roku oszczędności sięgające niemal 616 zł netto (1283,25 zł versus 667,29 zł), przy założeniu stałej ceny za 1 kWh wynoszącej 2 zł netto^[2].

Przystępując do modernizacji oświetlenia warto zadbać o doświetlenie miejsc szczególnie niebezpiecznych, w tym w okolicy przejść dla pieszych. Do oświetlenia przejść dla pieszych rekomenduje się rozwiązania, które zapewnią – pieszemu właściwe warunki obserwacji otoczenia, przejścia dla pieszych i zbliżających się pojazdów, a kierującemu pojazdem – właściwe warunki rozpoznania sytuacji drogowej i obserwacji sylwetki pieszego. Wytyczne w tym zakresie zostały opracowane na zlecenie Ministerstwa Infrastruktury i można się z nimi zapoznać m.in. na stronie internetowej tego Ministerstwa^[3].

Zastosowanie nowoczesnych rozwiązań w oświetleniu drogowym poprawi bezpieczeństwo i komfort mieszkańców korzystających z przestrzeni publicznej. Nowoczesne rozwiązania zmniejszą koszty utrzymania i eksploatacji, w tym zużycia energii elektrycznej, infrastruktury oświetlenia drogowego.

Jak zoptymalizować wydatki na oświetlenie drogowe?

Koszty oświetlenia to nie tylko zużyta energia elektryczna, ale również inne stałe koszty. Aby zoptymalizować wydatki na oświetlenie należy prowadzić stałą, pogłębioną i kompleksową analizę opłat za poszczególne parametry składające się na końcową cenę zużycia energii elektrycznej. Są one uwidocznione na fakturach wystawionych przez sprzedawcę energii (jeśli zawarta jest umowa kompleksowa) lub operatora systemu dystrybucyjnego (dystrybutora) energii elektrycznej. Co bardzo ważne, nie wystarczy jedynie porównanie wielkości zużycia energii elektrycznej w poszczególnych okresach rozliczeniowych.

Szczegółowej analizie, dla każdego punktu poboru energii, powinny być poddane dane o:

• czasie pracy oświetlenia,
• mocy umownej,
• zabezpieczeniu przedlicznikowym,
• zużyciu energii w danym okresie rozliczeniowym (odczyt licznika, z uwzględnieniem podziału na poszczególne strefy).

Czas pracy oświetlenia drogowego nie jest określony w przepisach. Optymalnym i komfortowym z punktu widzenia mieszkańców byłoby zapewnienie oświetlenia dróg, ulic i parków w czasie od zachodu do wschodu słońca. Przyjęcie takiego rozwiązania oznacza, że zegary sterujące załączają oświetlenie automatycznie, zgodnie z zegarem astronomicznym, odpowiednio do położenia geograficznego danej miejscowości, a co za tym idzie odpowiednio do pory roku i warunków lokalnych. Przykładowo, dla jednej z miejscowości w województwie wielkopolskim, tak ustalony czas pracy oświetlenia drogowego, z uwzględnieniem położenia geograficznego (52°54′0″N, 16°34′0″E) oraz czasu letniego i zimowego, wynosił 4273,60 godzin w r.

Przykład: Czas pracy oświetlenia z uwzględnieniem położenia geograficznego (52°54′0″N, 16°34′0″E) dla stycznia 2022 r.

Analiza obejmująca poszczególne dane ujęte w fakturach wystawianych przez sprzedawcę lub dystrybutora energii elektrycznej pozwoli na określenie i wyeliminowanie stanów i zdarzeń, które generują nadmiarowe koszty energii elektrycznej spowodowane zawyżeniem zużycia energii elektrycznej lub zawyżeniem (zamówionej) mocy umownej, czyli wielkości istotnie wpływających na wybór taryfy, a tym samym na koszty oświetlenia.

Za zawyżenie zużycia energii elektrycznej uznaje się wynik dodatni różnic pomiędzy danymi wynikającymi ze zużycia energii elektrycznej w określonym czasie (faktura), a maksymalnym dopuszczalnym w tym samym okresie (moc umowna pomnożona przez liczbę godzin pracy w dniach określonych na fakturze).

Przykład:

* Maksymalne zużycie to iloczyn mocy urządzeń w kW i liczby godzin pracy oświetlenia w analizowanym okresie (w tym przypadku to: 4 kW x 3255,20 h = 13 020,80 kWh).

** Zawyżenie zużycia to różnica między zużyciem energii elektrycznej wykazanym w fakturze, a jej maksymalnym zużyciem (w tym przypadku to: 17 870 kWh – 13 020,80 kWh = 4849,20 kWh).

Zawyżenie zużycia energii elektrycznej może być spowodowane:

• bezumownym poborem (kradzież) energii elektrycznej z sieci oświetlenia drogowego,
• użyciem wyższych mocy od zakładanych w dokumentacji projektowej źródeł światła,
• błędami w odczytach urządzeń pomiarowych, szacunkowymi „odczytami” lub brakiem odczytów,
• niewłaściwym nastawieniem urządzeń pomiarowych rozgraniczających strefy czasowe.

Każdy stwierdzony w wyniku analizy przypadek zawyżenia zużycia energii elektrycznej wymaga weryfikacji również pod kątem zamówionej mocy umownej i zastosowanego zabezpieczenia przedlicznikowego. Zabezpieczenie przedlicznikowe jest zabezpieczeniem zainstalowanym najbliżej układu pomiarowo-rozliczeniowego od strony sieci operatora. Jest ściśle powiązane z mocą umową. Jeśli moc umowna mieści się w przedziałach dla danego zabezpieczenia, jak wskazano poniżej^[4], układ pomiarowy nie wymaga przystosowania do zmiany mocy.

Przykład:

Moc umowna to moc czynna, pobierana lub wprowadzana do sieci, zapisana w umowie o świadczenie usług przesyłania lub dystrybucji energii elektrycznej lub w umowie sprzedaży energii elektrycznej albo w umowie kompleksowej. Określa ona wartość nie mniejszą niż wyznaczona jako wartość maksymalna ze średniej wartości mocy w okresie piętnastu minut, z uwzględnieniem współczynników odzwierciedlających specyfikę układu zasilania odbiorcy. Moc umowna jest zatem wyrażoną w kilowatach (kW) maksymalną ilością energii elektrycznej, jaką dystrybutor zobowiązuje się dostarczyć do punktu poboru w danym momencie. Jest pochodną mocy zainstalowanych urządzeń, a moc zainstalowana jest w istocie iloczynem liczby źródeł światła i ich mocy. Moc umowna jest wielkością istotnie wpływającą na końcową cenę za dystrybucję energii elektrycznej. Ważne by była odpowiednia do ilości zużywanej energii elektrycznej. W przeciwnym razie, w przypadku jej zawyżenia ponosi się wydatki za dostarczoną a niewykorzystaną energię elektryczną, a w przypadku zaniżenia możliwe są dodatkowe wydatki za przekroczenie ustalonego limitu kilowatów. Dysponując informacjami o dostarczanej mocy umownej, zużyciu energii elektrycznej i czasie pracy oświetlenia, można ustalić, czy zamówiona moc umowna jest adekwatna do faktycznych potrzeb.

Przykład:

* Liczba godzin pracy w analizowanym okresie to liczba godzin według czasów wschodów i zachodów słońca dla konkretnej długości i szerokości geograficznej, z uwzględnieniem zmiany czasu na letni i zimowy (w tym przypadku to 2593,88 h).

** Maksymalne zużycie to iloczyn liczby godzin pracy urządzeń w danym przedziale czasowym i mocy tych urządzeń (w tym przypadku to: 2593,88 h x 27 kW = 70 034,76 kWh).

*** Zawyżenie mocy to różnica między zamówioną mocą (opłaconą), a faktycznie wykorzystaną (w tym przypadku to: 22,74 kW, czyli: 27 kW – (27 kW x 11 059,90 kWh/70 034,85 kWh = 4,26 kW; 22,74 kW to różnica między zamówioną mocą 27 kW, a optymalną dla faktycznego zużycia wynoszącą 4,26 kW). Wynik tego działania będzie zerowy w sytuacji, gdy zużycie energii będzie równe zużyciu maksymalnemu.

Przykład:

* Liczba godzin pracy w analizowanym okresie to liczba godzin według czasów wschodów i zachodów słońca dla konkretnej długości i szerokości geograficznej, z uwzględnieniem zmiany czasu na letni i zimowy (w tym przypadku to 741,52 h).

** Maksymalne zużycie to iloczyn liczby godzin pracy urządzeń w danym przedziale czasowym i mocy tych urządzeń (w tym przypadku to: 741,52 h x 9 kW = 6673,68 kWh).

*** Zaniżenie mocy to różnica między zamówioną mocą (opłaconą), a faktycznie pobraną na potrzeby oświetlenia drogowego (w tym przypadku to: (-) 17,35 kW, czyli: 9 kW – (9 kW x 19 543 kWh/6673,68 kWh = 26,36 kW; 17,35 kW to różnica między zamówioną mocą 9 kW, a optymalną dla faktycznego zużycia wynoszącą 26,36 kW). Wynik tego działania będzie zerowy w sytuacji, gdy zużycie energii będzie równe zużyciu maksymalnemu.

Niewłaściwy dobór mocy umownej może być spowodowany:

• użyciem niższych lub wyższych mocy źródeł światła od przyjętych w dokumentacji projektowej,
• niezweryfikowaniem mocy umownych po przeprowadzonej modernizacji oświetlenia drogowego.

Jak wykorzystać wyniki analizy?

Gmina powinna stale monitorować poziom zużycia i koszty energii elektrycznej, tak by mogła zidentyfikować nieuzasadnione wzrosty poboru energii elektrycznej spowodowane np. nielegalnym podłączeniem do sieci, awarią lub niewłaściwym nastawieniem czasu pracy. Poza poziomem zużycia energii elektrycznej, analizie powinny podlegać m. in. takie wielkości, jak moc umowna, zabezpieczenie przedlicznikowe i czas pracy oświetlenia.

Należy pamiętać, że:

• każde zidentyfikowane zawyżenie zużycia energii elektrycznej wymaga ustalenia przyczyny jego powstania; w przypadku, gdy właścicielem sieci nie jest gmina, przyczynę powinien ustalić i wskazać dystrybutor energii elektrycznej,
• każda zidentyfikowana konieczność zmiany mocy umownej wymaga weryfikacji prawidłowości wielkości zabezpieczenia przedlicznikowego,
• każda zmiana wysokości przyjętej mocy umownej musi pociągać za sobą analizę zastosowanych taryf, a w uzasadnionych przypadkach ich zmianę na korzystniejszą ekonomicznie dla gminy,
• analizę prawidłowości dobranych parametrów, takich jak zamówiona i opłacona moc umowna oraz zastosowane zabezpieczenia przedlicznikowe pod kątem ich adekwatności do faktycznego zapotrzebowania wynikającego m.in. z mocy zainstalowanych urządzeń, czy czasu pracy oświetlenia, a także optymalności dobranych taryf, trzeba przeprowadzić po każdej modernizacji oświetlenia drogowego.

[1] Zobacz: Pismo Rzecznika Praw Obywatelskich do Burmistrza Bojanowa [dostęp: 23 maja 2023 r.].

[2] Przy założeniach: czas pracy oświetlenia w ciągu roku liczony od zachodu do wschodu słońca to 4277,5 h, moc żarówki sodowej to 150 W, a diod składających się na oprawę oświetleniową LED to 78 W, co daje zużycie energii elektrycznej w roku na poziomie odpowiednio 641,625 kWh i 333,645 kWh.

[3] Zobacz: Wytyczne prawidłowego oświetlenia przejść dla pieszych – Ministerstwo Infrastruktury.

[4] Zobacz: Jak zmienić dane bądź taryfę w umowie (enea.pl) [dostęp: 21 marca 2023 r.].

[5] Art. 3 pkt 17 ustawy Prawo energetyczne.

Źródło: Najwyższa Izba Kontroli